Tek Parti dönemi sistem denemelerimiz -4-

İlk Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), İstanbul Meclisi'nin (Meclis-i Mebusan) 16 Mart 1920'de dağıtılmasından sonra 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplandı. 100 yılda Türkiye'de 27 milletvekili genel seçimi yapıldı. 1946'da başlayan çok partili dönemin 20. milletvekili genel seçimini de 2018 yılında yaptık.

Tek parti döneminde yaşanan seçimler Abdülhamit döneminde (1.meşrutiyet) çıkartılan kanuna göre yapıldı. Seçmen ikinci seçmenleri seçiyor, onlarda saylav denilen milletvekillerini seçiyordu. İkinci seçmen ne demektir bir örnekle açıklayalım. Amerika'da halk başkanlık seçiminde direkt başkana oy vermiyor. Öyle olsaydı Bush'un ikinci kez kazandığı seçimde Demokrat rakibi Algor ülke genelinde Bush'tan yarım milyon fazla oy almıştı. Başkan onun seçilmesi gerekirdi. Ama eyaletlerdeki ikinci seçmenleri (Başkanı seçecek delegeler) kazanan başkan oluyor. Bizde de 1946 yılına kadar yapılan seçimler de ikinci seçmenlere oy verilmiştir.

Burada bir not düşmek gerekirse; o dönem yapılan seçimlere bu günden bakınca; tamamen iptal edilmesi gereken seçimler olarak bakılabilir. Belediye seçimlerinin statüsü farklıdır. Birden fazla partinin yarıştığı ilk seçim 1930 yerel seçimleridir. Bu seçim Serbest Fırkanın kuruluşundan bir ay sonra yapılmıştır. Öyle bir seçim ki, daha teşkilatlarını kuramamış yeni bir parti karşısında seçim tamamen iktidarın (CHP) kontrolün de yapılıyor, yargıç teminatı yok. Her türlü usulsüzlük, hukuksuzluk devlet eliyle yapılabiliyordu. Çünkü Valiler CHP il başkanı, Kaymakamlar CHP ilçe başkanı idi. Örneğin Adana'da seçmen listesinde yer alanların sayısından fazla oy çıkmıştı; amma Vali bey bu fazlalığı geçerli saymıştı. Serbest Fırka taraftarlarının bu seçimde kimi dövülmüş, kimi tutuklanmıştı.

Dönemin Cumhurbaşkanlığı Özel Kalem Müdürü Hasan Rıza Soyak, hatıratında, bu seçimler sırasında Atatürk ile aralarında geçen bir konuşmayı nakleder. Atatürk'ün kendisine seçim sonuçlarını sorması üzerine Rıza Soyak şöyle der: "Bizim parti kazanıyor" Tebessüm eden Atatürk, Soyak'a şu cevabı verir: "Hayır efendim. Hiç de öyle değil. Hangi fırkanın (Partinin) kazandığını ben sana söyleyeyim: Kazanan idare fırkasıdır çocuk! Yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler. Bunu bilesin."

1923-1943 tek parti döneminde dört senede bir düzenli altı seçim yapılıyor. 1927 seçiminden başlayarak 1946'ya kadar yapılan bu seçimlerde toplam 1037 milletvekili seçiliyor. 1032'si parti kimi seçtirmek istiyorsa onlardır, 5 tanesi bağımsızdır, kısaca adaylar bunlar seve seve oy vereceksiniz. (Kılıçdaroğlu'nun Ekmeleddin İhsanoğlu için: adam gibi tıpış tıpış sandığa gideceksiniz oyunuzu vereceksiniz dediği gibi )

Sabiha Sertel hatıralarında Halk Partisi'nin önde gelen mebusu Mazhar Müfit Kansu'nun ağzından nakleder: "Halk Partisi neden demokratik bir seçime gitmiyor, halkın oyuna başvurmuyor?" dedim. Mazhar Müfit bu soruya adeta kızdı. "Siz ne zannediyorsunuz" dedi. Bu halka seçim hakkı verirsek, Meclis'e kimler gelir bilir misiniz? Hacılar, hocalar, şeyhler..." işte bütün mesele budur !

Çok kişi bilmeyebilir o nedenle bilgi olarak yazalım istedim. Haziran 2018 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı ve Milletvekilliği seçimini Uluslar arası kuruluşlardan 415 gözlemci "seçimlerde uluslararası seçim standartlarının sağlanıp sağlanmadığını propaganda süreci, seçime katılımdan sonuçlar alınıncaya kadar her aşamayı yerinde takip edip rapor yazmıştır." Yabancı haber ajansları, medya mensupları bu rakama dahil değildir Gözlemciler (AGİT'ten 234, AGİTPA'dan 72, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinden 35, Akdeniz Parlamenter Asamblesi 10, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Parlamenter Asamblesinden 5, Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi 15, Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyinden 21 ve Şanghay İşbirliği Örgütünden 23 olmak üzere 415 gözlemci)

Cumhuriyetin ilk yıllarında seçme ve seçilme hakkı erkeklere aittir. 1923, 1927 ve 1931 yıllarında yapılan milletvekili seçiminde, erkekler seçtiler, erkekler seçildiler. Kadınlar 1930 yılında belediye seçimlerinde seçme, 1933 yılında çıkarılan Köy Kanunuyla muhtar seçme ve köy heyetine seçilme 5 Aralık 1934'te milletvekili seçme ve seçilme hakkı kazandılar. 1935 seçimlerinde 17 kadın vekil seçilmişti. 1936'da boşalan vekillikler için yapılan ara seçimde Çankırı'dan Hatice Özgener seçilince kadın üye sayısı 18 oldu. TBMM içinde o dönemdeki %4,5 olan kadın vekil oranı Ak Parti dönemine kadar aşılamamıştı. Bu gün TBMM de 101 kadın milletvekili var ve oran %16,8 dir. Playboy Macron'un Fransa'sı 1944 İtalya ise kadınlara seçme ve seçilme hakkını 1945 yılında ikinci dünya savaşı sonrası verebilmiştir.

Hadi biraz gülün. Bizim medeni kanunu aldığımız İsviçre; kadınlara seçme ve seçilme hakkını ancak 1971 yılında verebilmiştir.(Ne medeniyet ama? Maşallah deyin de nazar değmesin)